Sander Dekker en het religieuze huwelijk
Het huwelijk als gevangenis?
Minister Sander Dekker is opnieuw met plannen gekomen om invloed van religieuze gemeenschappen in het (semi)publieke domein te weren. Dit keer gaat het om ‘de beëindiging van de religieuze verbintenis’ waardoor de ene echtgenoot de andere in vrijheid belet. De burgerlijke rechter zou hier uitkomst moeten gaan bieden. Wat ik van dit plan vind?
Artikel is aangevuld op 26 januari 2020
Rode kerken
Het is opvallend dat de minister met zijn plan naar buiten komt precies op de dag dat 45 kerken in Nederland en vele honderden in de rest van de wereld in rood licht baden om aandacht te vragen voor onderdrukking en vervolging van godsdienstige minderheden en christenvervolging!
Publieke domein vrij van religie?
Sander Dekker heeft een zekere naam hoog te houden op het gebied van het bashen van godsdiensten. Eerder probeerde hij met iPad-scholen en andere onderwijsvormen de christelijke, katholieke en islamitische scholen terug te dringen. Ik kan me de toespraak nog herinneren waarin de -toen- staatssecretaris nota bene met een beroep op 1 Korinten 13 (hooglied van de liefde) stelde dat katholieken en andere christenen zijn plannen moesten omarmen en dat toch ook kerken aan de eredienst werden onttrokken! Eerder schetste hij de identiteit van een school als een saus die je naar keuze op een gerecht kunt doen, om met die opmerking verandering van identiteit te stimuleren. Ook stond de toenmalige staatssecretaris op het standpunt dat niet ledenaantallen moesten bepalen wat voor zendtijd een omroep kreeg, maar heel andere zaken, zoals kwaliteit. Alle voorstellen lijken tamelijk consequent in dezelfde lijn te staan: ze beogen vormen van confessionele of religieuze presentie in het (semi)publieke domein terug te dringen. Ik heb deze standpunten van Sander Dekker verschillende malen op deze website besproken.
De vrijheid om te scheiden
Nu gaat het dus over het ontbinden van religieuze huwelijken door de burgerlijke rechter. Althans, dat lijkt hij te bedoelen in het bericht dat op de website van de rijksoverheid (www.rijksoverheid.nl) is verschenen. De kop van dit bericht is: "Sneller einde aan huwelijkse gevangenschap". De gemiddelde lezer zal misschien allereerst denken aan Islamitische vrouwen voorzover die in een huwelijkssituatie van onderdrukking en mishandeling verblijven, maar dat staat er niet. Er wordt geen enkele nuance of nadere specificatie gegeven. Integendeel, de minister geeft hier uitdrukkelijk aan "iedereen moet de vrijheid hebben om te scheiden en om zijn of haar leven weer los van elkaar te kunnen voortzetten. Dat geldt zowel voor het burgerlijk huwelijk, als voor de religieuze verbintenis, ongeacht of deze verbintenis naast een burgerlijk huwelijk bestaat".
Hoe ziet de katholieke kerk het kerkelijk huwelijk?
Zoals vroeger in Nederland de overheid en de bevolking altijd deed, gaat de katholieke kerk ook nu uit van het onontbindbare (sacramentele) huwelijk. Dat is gebaseerd op de woorden van Jezus in het evangelie (vgl. bijv. Mt. 19, 3-6) en de betekenis van dat sacramentele karakter. Het gaat in dit verband wat ver om de theologische uitwerking daarvan te geven, maar die onontbindbaarheid van het sacramentele en voltooide huwelijk betekent dat de katholieke kerk voor deze huwelijken alleen een nietigverklaring kent, geen ontbinding (wel een scheiding van tafel en bed). De procedure tot nietigverklaring gaat door op aanvraag van één van de partners, ook als de andere partner daar niet aan mee wil werken. De uitkomst kan zijn dat geen nietigverklaring volgt, maar wie scheidt en een nieuwe relatie aangaat hoeft niet bang te zijn dat hij of zij in een ‘gevangenschap’ wordt gehouden of wordt vervolgd. In de pastoraal van de Kerk zal er wel gepoogd worden - als daarvoor redelijkerwijs goede kansen zijn - om een relatiebreuk te helpen vermijden; want een breuk heeft vaak niet alleen gevolgen voor twee mensen, maar ook voor de kinderen waarvan de partners-in-crisis de ouders zijn. Zeker is niet het enige punt bij een echtscheiding dat mensen weer door moeten kunnen gaan met hun leven... Er zijn ook vaak kinderen bij betrokken, die de zwakste partij vormen. De katholieke kerk heeft er overigens alle begrip voor dat er situaties (bijv. huiselijk geweld, seksueel misbruik, overspel, veelvuldige ruzie...) kunnen zijn waarin het beter is dat mensen uit elkaar gaan en gescheiden gaan leven.
Moet het burgerlijk huwelijk nog blijven?
Het burgerlijk huwelijk is in Nederland pas in de zeventiende eeuw ingevoerd. Daarvoor was het een godsdienstige en familie-aangelegenheid. Is dit instituut in de huidige vorm nog nodig? Ik ervaar het in ieder geval als minder juist dat de burgerlijke overheid voorschrijft dat een kerkelijk huwelijk niet gesloten mag worden voordat een burgerlijk huwelijk heeft plaats gevonden, temeer omdat het concept van een burgerlijk huwelijk de laatste vijftig jaar zo sterk veranderd is en nauwelijks meer te vergelijken is met een kerkelijk huwelijk.
De minister overschrijdt een grens
De minister is het er persoonlijk vast niet mee eens dat iemand een religieus huwelijk aan gaat. Hij heeft er blijkens zijn Wikipedia pagina zelf voor gekozen om samen te wonen en hij heeft ooit aangegeven niet gelovig te zijn. Dat is zijn vrijheid. Iets anders is of het in zijn rol als minister past om in deze vragen stelling te nemen op de wijze waarop hij dat heeft gedaan. Zijn bijdrage is mijns inziens ongenuanceerd en deze overschrijdt een grens, namelijk die van het respect voor de godsdienstvrijheid en de scheiding van kerk en staat.
Van groot belang is zeker dat mensenrechten beschermd worden, maar deze insteek biedt niet de juiste weg. Een andere vraag is nog of een recht op echtscheiding tot de mensenrechten behoort.
Postscriptum
In een artikel van Marije van Beek in Trouw van 25 januari 2020 (De Verdieping, pp. 10-11) werd op bovenstaande bijdrage ingegaan. Ik zou het allemaal niet goed hebben begrepen want er staat een uitzonderingsclausule in de wet dat een man in 'zwaarwegende gevallen' niet hoeft mee te werken aan de ontbinding van een religieus huwelijk en dat zou van toepassing kunnen zijn op katholieke huwelijken, aldus de redenering van Benedicta Deogratias in Trouw. Deze jurist/onderzoeker geeft wel aan dat velen niet zullen begrijpen wat 'zwaarwegende belangen' zijn en dat er voorlichting nodig is.
Mij ging het echter allereerst om de wijze waarop deze voorgenomen wetswijziging door minister Sander Dekker is aangekondigd op de website van de overheid; tegelijk lijkt het me nodig dat de insteek van de wetswijziging wordt geëvalueerd. Dat rechten van vrouwen moeten worden gerespecteerd, lijkt me volstrekt helder; dat de staat gaat over de beëindiging van religieuze huwelijken is dat beslist niet, ook niet als die staat voor zwaarwegende gevallen een uitzonderingsclausule hanteert. Dat de Islam veelal geen scheiding van kerk/godsdienst en staat kent is problematisch; als de staat eenzelfde weg opgaat, wordt alles nog problematischer. Het gebeurt vaker (denk bijv. aan het onderwijs) dat een probleem wordt ervaren dat gerelateerd is aan de Islam en dat getackled wordt met voorstellen tot een algemene wetgeving - want de wet is gelijk voor allen -, waarvan echter de consequenties die verder strekken dan de situaties die men voor ogen heeft, onvoldoende worden voorzien.
