Vernieuwing van de parochies - Kerk-zijn in deze tijd

Inleiding op de Parochiebesturendag in Heiloo

Op de besturen­dag die zater­dag 10 sep­tem­ber in Heiloo is gehou­den heb ik mijn visie gegeven op de toe­komst van de pa­ro­chie en wat er zou moeten gebeuren in ons bisdom om die toe­komst voor te berei­den.

Vernieu­wing van de pa­ro­chies: Kerk-zijn in ons bisdom, in deze tijd

+Johannes Hendriks, Bis­schop van Haar­lem-Am­ster­dam

Een moei­lijke tijd...

De afgelopen twee-en-een-half jaar zijn voor vrijwel niemand ge­mak­ke­lijk geweest. De Corona-periode had vele aspecten van het ker­ke­lijk leven lam gelegd en onze kerken zijn gedurende lan­gere tijd maar beperkt toe­gan­ke­lijk geweest. Gelo­vi­gen kon­den de kerk niet bezoeken, koren kon­den niet zingen, cateche­tische en pas­to­rale ac­ti­vi­teiten kon­den niet of maar op beperkte schaal wor­den geor­ga­ni­seerd. Ik waar­deer de creatieve ini­tia­tie­ven die in die tijd zijn geno­men en bedank ie­der­een die zich heeft ingezet om ondanks de situatie toch in contact te komen met de pa­ro­chi­anen, ac­ti­vi­teiten online of op andere manieren toch doorgang te laten vin­den en de vele mensen die een­zaam waren en het moei­lijk had­den bij te staan. Dank aan de pas­to­rale krachten, be­stuurs­le­den en alle vrij­wil­li­gers die hun best hebben gedaan om mensen ook in die tijd met de liefde van Christus nabij te zijn!

De gevolgen

Intussen is wel dui­de­lijk gewor­den dat de Corona-pandemie het proces van krimp waar we al in zaten, heeft versneld: trouwe kerk­gan­gers op leef­tijd zijn nog ouder gewor­den en hebben de kerkgang soms niet meer opgeno­men, anderen zijn gewend geraakt aan een andere invulling van de zon­dag­mor­gen, vrij­wil­li­gers zijn afgehaakt, koren zijn gestopt. En voor de relatie met God geldt helaas wat in veel gevallen op de relatie onder mensen van toepas­sing is: uit het oog, uit het hart. Als je een relatie niet on­der­houdt bloedt die dood. Als je elkaar lang niet ziet en er geen bij­zon­dere moeite voor hebt gedaan om elkaar te zien, zal die relatie wellicht als een nacht­kaars uit­gaan. Het is ook voor het geloof en voor de relatie met God heel be­lang­rijk dat die gevoed wor­den, op de eerste plaats door de sacra­menten en door het gebed. Zonder diepgang wordt alles anders, door de levende band met de goede God krijgt alles een ander per­spec­tief. Tege­lijk moeten we denk ik niet vergeten dat het verlangen naar God ergens diep in het hart van iedere mens verborgen zit: “Onrus­tig is ons hart, totdat het rust vindt in U”, zei Au­gus­ti­nus al. Ieder mens heeft ten diepste een verlangen om gekend en bemind te zijn en te leven. Het is de kern van de bood­schap van het evan­ge­lie dat er een God is die ons leven zin en bete­ke­nis geeft, die van onze aardse levensweg een pelgrims­tocht maakt naar Leven en geluk. We zijn op aarde om God te dienen en hier en hiernamaals gelukkig te zijn, was het ant­woord in de schoolcate­chis­mus op de vraag waartoe we op aarde zijn.

Ker­ke­lijke ont­wik­ke­ling

We maken dus een pijn­lijke ont­wik­ke­ling door van krimp, die door de Corona-periode is versneld. Deze ont­wik­ke­ling heeft zijn weer­slag op het aantal kerk­gan­gers, op de finan­ciën en dus ook op de processen waar we al lange tijd in staan. De nota “Nieuwe tij­den, nieuwe wegen” was van 2004! We zijn nu dus acht­tien jaar ver­der... Sinds 1 januari 2014 zijn de pa­ro­chies in samen­wer­kings­ver­ban­den verenigd. De ver­volgnota van 2012 - ook al weer tien jaar gele­den - had de hoop uit­ge­spro­ken dat dit in eerste instantie tot vijf­tig à vijfen­vijf­tig pa­ro­chies zou lei­den, in het bewust­zijn dat ver­dere fusies nood­za­ke­lijk zou­den zijn. In nogal wat gevallen heeft de opdracht tot samen­wer­king ook veel weerstand en verzet opge­roe­pen en is de “ge­meen­schapszin in groter ver­band” niet goed op gang geko­men. Dat is helaas ook nogal eens zo waar de lokale ge­meen­schap heel klein gewor­den is en de in­kom­sten sterk zijn terug gelopen. De ont­wik­ke­ling en de processen verlopen stroperig en traag, omdat bijna ie­der­een het moei­lijk vindt om het verle­den los te laten.

Missio­naire kerk

Toch staan we voor een mooie en grote uit­daging en hebben we een prach­tig geloof. Ik zou willen dat ie­der­een dat geloof zou leren kennen als een schit­te­rende schat en bron van vreugde en vervulling voor het eigen leven. We willen anderen graag laten delen in die vreugde van het geloof door wat te­gen­woor­dig genoemd wordt de “Missio­naire Kerk”. Dat betekent: een kerk die actief mooie trajecten aanbiedt van kennis en ver­die­ping van het geloof, van vor­ming tot de navol­ging van Jezus Christus, van zorg voor de zwakkeren in de samen­le­ving vanuit die chris­te­lijke en katho­lie­ke levens­over­tui­ging, een kerk die mensen nabij is en pas­to­rale zorg biedt en met een bezielende Eucha­ris­tie­vie­ring als centrale ont­moe­tings­plek met de Heer en met elkaar viert dat zij ge­meen­schap is van Jezus Christus en leeft van Zijn gaven, een kerk ook die zich niet opsluit in zich­zelf maar open staat voor nieuwe mensen.

Aanbevelingen en ge­rea­li­seerde ini­tia­tie­ven

Ik zou willen aanbevelen om voor de wij­dere regio een pas­to­raal plan te maken: welke ini­tia­tie­ven zou je willen nemen? Welke priori­teiten zou je willen stellen? Wat wil je bereiken in het ko­men­de jaar of ko­men­de jaren? Wie zou­den zich daarvoor in kunnen zetten?

Om dit te kunnen bereiken kan het niet anders dan dat we te grote versnippe­ring vermij­den en met name een te veel tijd en energie kostende inzet voor het in stand hou­den van gebouwen en struc­tu­ren. Het is eigen­lijk niet ver­ba­zing­wek­kend dat pries­ters uitge­put raken als zij hun tijd en energie moeten beste­den aan ver­ga­de­ringen met mensen die niet willen bewegen en samen­wer­king feite­lijk blokkeren, terwijl niemand opmerkt dat een trouwe pa­ro­chi­aan al een tijd ziek thuis zit, nieuwe pa­ro­chi­anen niet wor­den bezocht en er weinig of geen ac­ti­vi­teiten voor kin­de­ren, jon­ge­ren en ge­zin­nen zijn of op cari­ta­tief (diaco­naal) gebied.

Naast het gebed en de sacra­menten zijn de missio­naire uit­stra­ling, de samen­wer­king met elkaar en de ge­meen­schaps­er­va­ring be­lang­rijk. In ons bisdom zijn be­lang­rijke factoren daarin op bisdom-niveau: het Sint Boni­fa­tius­in­sti­tuut voor de theo­lo­gische vor­ming van leken, cate­chisten en per­ma­nent diakens in deel­tijd; The Mis­sio­na­ry School, een vor­mings­tra­ject voor jon­ge­ren, het hei­lig­dom van Onze Lieve Vrouw ter Nood met retraites, be­zin­ning, lezingen en work­shops, de cursussen voor communiebe­die­naren die op de vor­ming van gelo­vi­gen gericht zijn, de cursus voor (toe­koms­tige) kerk­be­stuurs­le­den en PCI-be­stuur­ders. Daar­naast zijn de grote bisdom-bij­een­komsten bij de nieuw­jaars­re­cep­tie, de Chrisma-mis, de pries­ter­wij­dingen, dagen zoals deze voor pa­ro­chie­be­stuur­ders, voor pas­to­rale krachten en kosters, het tiener­kamp, de gezins- en familie­da­gen op ver­schil­lende centrale plaatsen in ons bisdom, bisdom-bede­vaarten, de gesprekken in het kader van het Synodaal proces die we hebben gehad en andere bij­een­komsten en ac­ti­vi­teiten allemaal momenten om het Samen-Kerk-zijn bisdom-breed te ver­ster­ken. Wat tij­dens de Corona-tijd niet goed moge­lijk was, hopen we daarom lang­zaam aan weer op te gaan pakken. Deze en andere bij­een­komsten zijn be­lang­rijk voor de ver­ster­king van de on­der­lin­ge band binnen ons bisdom. Want dit is een van de zaken waar het tweede Vati­caans concilie de nadruk op heeft gelegd: je bent als pa­ro­chie een “cel” van het bisdom (vgl. AA 10, 3; CD 30), dat bisdom is de “par­ti­cu­liere kerk”, zoals het concilie die noemt: wer­ke­lijk kerk én onder­deel van de uni­ver­se­le kerk; dat wil zeggen: het samen kerk-zijn krijgt aller­eerst binnen een bisdom gestalte, in een­heid met de kerk als geheel.

Kenmerken van een pa­ro­chie

Wat is een pa­ro­chie? Daarover kunnen we na­tuur­lijk veel vin­den in de ker­ke­lijke do­cu­menten, waar­on­der het wet­boek van canoniek recht (m.n. cc. 515-530). Het komt steeds hierop neer: centrum van de pa­ro­chie - hoogte­punt en bron - is de Eucha­ris­tie­vie­ring, op de eerste plaats op de zon­da­gen wanneer we het Pasen van de Heer vieren: Hij heeft ons vrijgekocht en tot ge­meen­schap ge­roe­pen, volk van God. De zon­dagse Eucha­ris­tie is de kern en die moet dus goed ver­zorgd zijn, waar­dig en fees­te­lijk, met be­trok­ken­heid van ie­der­een, een vie­ring van de Heer en van de ge­meen­schap. De goed ver­zorgde ver­kon­di­ging is daarbij van belang, die zal erop gericht zijn het woord van God bij de mensen te brengen, actueel te maken, zodat zij er in hun leven door wor­den gevoed. Daar­naast zijn er de andere sacra­menten: doopsel, vormsel, biecht en zie­ken­zal­ving als de momenten waarop we de verlossende kracht van Christus ont­moe­ten (naast de sacra­menten die een sacra­men­tele levens­staat bie­den: het huwe­lijk en het pries­ter­schap).

Verder is van belang dat er pas­to­rale nabij­heid is, dat de zieken wor­den bezocht, dat er geen afwachtende hou­ding wordt aan­ge­no­men, maar er actief wordt gezocht om de mensen nabij te kunnen zijn. Op welke manieren kunnen we contact krijgen met de pa­ro­chi­anen én met anderen die wellicht open zou­den staan voor de bood­schap van het evan­ge­lie? Dat is niet alleen een taak van de pries­ters, diakens, pas­to­raal werkers en cate­chisten, maar van ie­der­een. Voor hen en voor ieder die de missie van de kerk méé draagt en voor ieder die ervoor open staat is vor­ming van groot belang: cateche­tische bij­een­komsten en trajecten van inlei­ding in het gees­te­lijk leven en gees­te­lij­ke be­ge­lei­ding zijn dus een wezen­lijk onder­deel van een pa­ro­chie. Wat dat betreft is het be­lang­rijk een verwel­ko­mende pa­ro­chie te zijn en nieuwe mensen gelegen­heid te bie­den het katho­lie­ke geloof te leren kennen, bij­voor­beeld door de Alpha cursus. Vorming, ont­moe­ting, be­ge­lei­ding voor kin­de­ren, jon­ge­ren, ge­zin­nen en ouderen: dat alles is een kenmerk van de pa­ro­chie zoals die bedoeld is. Ook de caritas, aan­dacht voor mensen die hulp nodig hebben, voor mensen die niet rond kunnen komen, voor vluch­te­lingen, mensen die een­zaam zijn, ook dat behoort tot de essentie van pa­ro­chie-zijn. Kort samen­ge­vat: de vie­ring van de Eucha­ris­tie en de sacra­menten, de ver­kon­di­ging van het evan­ge­lie, missie, catechese en vor­mings­bij­een­komsten en gees­te­lij­ke be­ge­lei­ding, pas­to­rale nabij­heid en de caritas, zorg voor de naaste in moei­lijke omstan­dig­he­den en missio­naire ac­ti­vi­teiten waar­mee nieuwe mensen kunnen wor­den bereikt zijn vaste onder­de­len - of horen dat te zijn - van een katho­lie­ke pa­ro­chie. Na­tuur­lijk zal in de ene pa­ro­chie iets meer nadruk liggen op het ene aspect en in een andere pa­ro­chie weer meer op een ander aspect, maar al deze ele­menten horen er ergens wel bij.

Hobbels en blok­kades

Hoe krijgt dit alles in onze pa­ro­chies gestalte? Ik denk dat we eer­lijk moeten zijn: in feite zijn de meeste pa­ro­chies in ons bisdom niet in staat om dit te rea­li­se­ren. Ze staan hier best ver van af. Er gaat veel tijd verloren aan wat ik intussen maar “hobbels en blok­kades” ben gaan noemen op de weg naar een missio­naire kerk. Tot die hobbels en blok­kades behoort onder meer dat er te veel locaties zijn, dat de fusie­pro­ces­sen - na het vormen van de samen­wer­kings­ver­ban­den - sterk achter­blij­ven bij onze ver­wach­tingen, dat er te veel geld, tijd en hoofd­bre­kens weg­vloei­en naar te veel struc­tu­ren en naar het zich vastk­lampen daaraan. Er zijn veel plaatsen waar weinig mensen samen­ko­men, die voor­na­me­lijk ouderen zijn, voor wie na­tuur­lijk - dat wil ik geenszins ontkennen! - wel weer li­tur­gische en pas­to­rale zorg be­schik­baar moet zijn.

Op die plaatsen kunnen we niet ver­wach­ten dat de reali­sa­tie van een pa­ro­chie met een missie moge­lijk zal zijn. Het is te hopen dat men lokaal dan de moed heeft om daar rea­lis­tisch naar te kijken; het heeft dan geen zin om toch te willen dat de weinige mensen die men nog wel kan bereiken, per se aan die kleine locatie wor­den gebon­den.

Er is daar­naast een aantal plaatsen in ons bisdom waar de po­ten­tie wél aanwe­zig is om zich te ont­wik­ke­len tot missio­naire kerk, maar die zich niet goed kunnen ontplooien door allerlei factoren.

Wat kan het bisdom doen?

Na­tuur­lijk stelt dit ook de lei­ding en de pas­to­rale diensten van ons bisdom voor de vraag: wat kunnen we doen om hierin ver­an­de­ring te brengen? Wat kunnen we doen om pa­ro­chies meer ef­fec­tief te maken? Wat kunnen we doen om centra te krijgen waar de missie van een katho­lie­ke pa­ro­chie met en­thou­sias­me en vuur gestalte kan krijgen, ook in onze gese­cu­la­ri­seerde tijd? Wat kunnen we doen om met name pastoor en pa­ro­chie­besturen te ontlasten als het om de vaak moeizame samen­wer­kings­pro­ces­sen gaat?

De afgelopen maan­den is er in de ver­schil­lende gremia van ons bisdom uit­voerig over ge­spro­ken: pries­ter­raad, dio­ce­sane pas­to­rale raad, kapit­tel, dekens­ver­ga­de­ring, bis­dom­staf en het overleg van de staf­me­de­werkers van ons bisdom hebben hier uit­voerig bij stil gestaan. Veel van het daar be­spro­kene is terug geko­men in deze inlei­ding. Wat kunnen we doen, hoe kunnen we vanuit het bisdom hierin helpen? Er is gevraagd om meer stu­ring en regie en aan­wij­zingen vanuit het bisdom. Want de processen naar samen­wer­king en fusie toe verlopen stroperig en stuiten op weerstand terwijl de mensen in de pa­ro­chies niet geëquipeerd zijn om met die weerstand om te gaan. Dat vraagt om pro­fes­sio­nele kwali­teiten. In ver­schil­lende van de genoemde organen is daarom de vraag naar voren geko­men om een be­ge­lei­ding te facili­te­ren door een facilitator of groep die de processen in de regio kan bevor­de­ren om tot een missio­naire kerk te komen in de zin die we zojuist hebben be­schre­ven. Ook vandaag willen we hierover spreken en horen wat Uw wensen hierin zijn en met welke factoren we volgens U reke­ning moeten hou­den.

We willen in de ko­men­de maan­den enkele pilots uit­voeren met externe mensen en de mensen ter plaatse die concreet in een aantal regio’s die daarvoor open staan en voldoende po­ten­tie hebben een proces beginnen dat moet lei­den tot centra van missio­naire, pas­to­rale ac­ti­vi­teit. Hoe moeten die pilots er uitzien? Waar moeten we reke­ning mee hou­den? Wat voor opdracht moeten we mee­ge­ven aan de persoon of personen die deze processen gaan be­ge­lei­den? Daarover gaan we vandaag ook graag met U in gesprek. Maar laat U ook niet weer­hou­den om zelf dóór te gaan met de processen van ge­meen­schaps­vor­ming in de wij­dere regio en de andere uit­dagingen waar U voor staat, want de urgentie is er zeker.

De heer Marius van der Knaap, staf­me­de­werker kerkop­bouw zal dit voorstel meer concreet presen­te­ren en daar­mee enige input geven voor uw on­der­lin­ge gedachte­wis­se­ling hierover. We zijn benieuwd naar Uw visie en naar Uw reactie.

De paus en zijn mede­wer­kers over de pa­ro­chie

Tot besluit lees ik U enkele korte teksten voor uit de schat van onze kerk die de taak en de zen­ding van een pa­ro­chie in onze tijd onder woor­den proberen te brengen:

De in­struc­tie van de Con­gre­ga­tie voor de Clerus van 29 juni 2020 zegt daarover: “De pa­ro­chie is dus een ge­meen­schap die door de Heilige Geest bijeen­ge­roe­pen wordt om het woord van God te ver­kon­di­gen en om kin­de­ren door het doopsel opnieuw geboren te laten wor­den. Verzameld rond haar her­der viert ze de her­in­ne­ring aan het lij­den, de dood en de ver­rij­ze­nis van de Heer en levend in een per­ma­nente staat van zen­ding, getuigend van het geloof in de naasten­liefde, zorgt ze ervoor dat niemand van de leven gevende heils­bood­schap uit­ge­slo­ten wordt” (De pas­to­rale beke­ring van de pa­ro­chie­ge­meen­schap ten dienste van de missie van de kerk tot evangeli­sa­tie van de kerk, n. 29).

En paus Fran­cis­cus schreef in Evangelii Gaudium (n. 28): “De pa­ro­chie is geen achterhaalde structuur; juist omdat ze een groot aanpas­sings­ver­mo­gen heeft, kan ze heel verschei­den vormen aan­ne­men, wat missio­naire volg­zaam­heid en creativi­teit ver­on­der­stelt van de pa­ro­chieher­der en de ge­meen­schap. Ook al is de pa­ro­chie niet het enige instru­ment van de evangeli­sa­tie, als ze in staat is zich constant te her­vor­men en aan te passen, zal ze ‘de Kerk die leeft te mid­den van de huizen van haar zonen en dochters’ blijven. Dit ver­on­der­stelt dat de pa­ro­chie in contact blijft met de ge­zin­nen en met het leven van het volk en niet een nutte­loze structuur wordt, afgesne­den van de mensen, of een clubje van uit­ver­ko­renen die alleen naar zich­zelf kijken.(...) Maar we moeten toe­ge­ven dat de oproep tot be­zin­ning over de pa­ro­chies en hun vernieu­wing nog on­vol­doen­de vruchten heeft afge­wor­pen opdat ze dichter bij de mensen zou komen te staan, om plaatsen van levende ver­bon­den­heid en ge­meen­schap te kunnen zijn en zich volle­dig op haar zen­ding te richten."

Wat betekent dit voor de pa­ro­chie? De al geci­teerd in­struc­tie van de Con­gre­ga­tie voor de Clerus (n. 20) zegt daarover: “Het komt erop aan visies uit te stippelen die de vernieu­wing van de ‘tra­di­tio­nele pa­ro­chies­truc­tu­ren’ vanuit een missio­nair per­spec­tief moge­lijk maken. Dit is de kern van de beoogde pas­to­rale beke­ring, die betrek­king moet hebben op de ver­kon­di­ging van het woord van God, het sacra­men­tele leven en het ge­tui­ge­nis van de naasten­liefde, met andere woor­den op die essentiële punten waardoor de pa­ro­chie groeit en zich richt naar het Mysterie waarin ze gelooft”.

Het is dit wat we willen doen, het is dit waartoe ik U wil uit­no­di­gen, dit is het ook waar we met U over willen spreken.